> Hà Nội trên từng con phố
Bát Đàn là con phố mà những giá trị văn hóa truyền thống xưa dường chỉ còn được gợi nhắc, giữ lại qua tên phố và mái đình cổ kính nằm khiêm nhường bên một góc phố nhỏ.
Phố Bát Đàn dài 248m, nối từ phố Hàng Bồ đến phố Phùng Hưng, chạy ngang ngã tư Hàng Điếu - Hàng Gà và phố Đường Thành. Bát Đàn ngày nay thuộc hai phường Hàng Bồ và Cửa Đông, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Thời Pháp thuộc, phố được gọi là Hàng Chén (Rue Vieille des tasses). Nơi đây nguyên là phần đất của các thôn Nhân Nội và Tân Khai, đều thuộc tổng Tiền Túc (sau đổi là Thuận Mỹ), huyện Thọ Xương cũ.
Bát Đàn – Con đường gốm sứ xưa chỉ còn trong tên phố
Phố Bát Đàn trước đây chia làm hai đoạn:
Đoạn thuộc đất thôn Tân Khai, được xây dựng từ khoảng năm 1920. Ở vị trí đầu phố, giáp với phố Phùng Hưng và Đường Thành là khu đất cũ của ngôi trường tiểu học Cửa Đông.
Đoạn thuộc đất thôn Nhân Nội, là một phố có từ xưa, chuyên bán các loại bát, đĩa, ấm, chén, vại, chum, lộc bình bằng đồ đàn (tức là đồ gốm), nên thành tên Bát Đàn như ngày nay. Những người kinh doanh đồ đàn phần lớn là dân gốc ở hai làng Phượng Dực và Đồng Quan (huyện Phú Xuyên, Hà Tây cũ, nay thuộc Hà Nội).
Đồ gốm sứ nơi đây đã nổi tiếng khắp
đất kinh kỳ Thăng Long. Các loại bát, đĩa, chum vại đều được người dân buôn bán ở phố Bát Đàn đặt mua từ làng gốm Bát Tràng và Phù Lãng bên kia sông Hồng mang về bán. Sản phẩm đồ gốm sứ được đặt làm thủ công tỉ mẩn, kỳ công. Làng Bát Tràng sử dụng đất sét trắng còn làng Phù Lãng lại dùng đất sét đỏ hồng.
Tuy nhiên, cả hai loại đất khi được dùng để làm đồ sành, gốm sứ đều phải là loại đặc biệt, có độ dẻo. Lấy được đất về, người thợ phải phơi cho đất bạc mầu trộn lẫn các lần đất, đập thành những viên nhỏ bằng ngón chân cái rồi mới cho "ngậm" nước, sau đó xéo tròn, nề đất, chọn sạn, phá, sa cho tới khi đất phải nhuyễn mịn như một miếng giò mới thôi. Một miếng đất trước khi chuốt phải nề, xéo tới chục lần mới thành khoanh cho lên bàn xoay nắn thành sản phẩm.
Nghệ nhân gốm sứ cũng tùy vào kích cỡ, họa tiết của người kinh doanh bên phố Bát Đàn yêu cầu mà pha chế đất với tỉ lệ khác nhau để tạo ra sản phẩm phù hợp. Chính vì vậy mà chất lượng cũng như các họa tiết hoa văn trên các sản phẩm gốm ở phố Bát Đàn xưa được người dân đất kinh kỳ rất ưa chuộng.
Cửa hàng đồ Đàn thường đơn giản: đồ đàn thường bày ngay trên mặt đất, sát tường là mấy giá hàng nhiều tầng bày lọ lộc bình, bát buộc từng dây, ấm sứ.
Về sau, do thông thương thuận tiện, phố Bát Đàn buôn bán thêm hàng sứ Trung Quốc và Nhật Bản. Hàng sứ Trung Quốc, Nhật Bản tuy không được làm công phu như đồ gốm Bát Tràng nhưng lại có những họa tiết mới lạ nên đồ gốm truyền thống bày bán tại Bát Đàn dần dần bị thu hẹp. Vào khoảng những năm 20, 30 của thế kỷ XX, phố có thêm một số cửa hàng làm đồ da như va li, cặp sách, túi xách, đồ du lịch. Ở đầu phố giáp Hàng Thiếc có mấy nhà bán thừng, dây gai, võng, chão bện được làm bằng đay và gai.
Theo thời gian, phố Bát Đàn sầm uất xưa với hàng gốm sứ dần bị những mặt hàng khác chen lấn, len lỏi và nghề kinh doanh gốm sứ bị lu mờ, mai một và mất hẳn. Đến nay, Bát Đàn chỉ còn là cái tên gợi nhắc một thời phố phường nơi đây nhộn nhịp với đủ các mặt hàng gốm sứ truyền thống nổi tiếng đất Thăng Long xưa.
Bát Đàn – Nét đẹp văn hóa chỉ còn đọng lại bên mái đình hơn nghìn năm tuổi
Nếu như tên phố Bát Đàn gợi lên một phần cuộc sống của người dân đất Thăng Long thì mái đình nằm khiêm nhường bên góc phố nhỏ lại là minh chứng cho truyền thống văn hóa lâu đời của con phố này.
Bát Đàn ngày nay thuộc làng Nhân Nội xưa. Căn cứ trên những tư liệu cổ mà các cụ già trong làng Nhân Nội (phố Bát Đàn ngày nay) còn lưu giữ thì Nhân Nội là một trong số ít những làng được hình thành từ cách đây hơn 1000 năm, từ khi Lý Thái Tổ dời đô ra Thăng Long làng Nhân Nội cũng có từ đó. Làng Nhân Nội với lịch sử gắn liền với Thăng Long thành đã chứng kiến nhiều dấu tích thăng trầm của lịch sử. Con đường xưa, phố phường xưa…tất cả chỉ còn lưu lại qua mái đình Nhân Nội (tức Đình Vàng Bát Tràng xưa). Đình Nhân Nội hiện nay mang biển số nhà 33 phố Bát Đàn.
Đình thờ thần Long Đỗ Đại Vương, biệt hiệu Bạch Mã Đại Vương. Vị thần nằm trong “Tứ trấn Thăng Long”. Đình Nhân Nội được làm theo hai nếp chữ “Nhị”: tiền tế và hậu cung.
Cổng đình cũng là cửa ra vào tiền tế. Phía ngoài cổng xây các trụ đắp câu đối, đỉnh trụ đắp nghê, chính giữa đắp hình cuốn thư, trong có 4 chữ Hán “Nhân Nội Linh từ”. Trong nhà đặt hương án và đồ bát bửu.
Hậu cung cũng được làm một gian vòm lợp mái ống. Bên trong xây bệ thờ đặt tượng Phật, ngai thờ bài vị của thần Bạch Mã, hai bên là tượng Mẫu…
Sau bao thăng trầm của lịch sử, trải qua nhiều biến cố đổi thay, đình Nhân Nội còn lưu giữ một số di vật đáng quý như: 17 đạo sắc phong cho thần Bạch Mã. Sắc phong sớm nhất là Vĩnh Thịnh thứ 6 (1710) và muộn nhất là Duy Tân thứ 3 (1909). Bên cạnh đó còn có Long ngai bài vị thờ Bạch Mã đại vương, nghệ thuật đầu thế kỷ XX, với những nét chạm đẹp, thanh thoát. Đây là những di vật có giá trị về sử liệu, nghệ thuật. Ngoài ra, còn có các vũ khí cổ, các hoành phi câu đối, đều được sơn son thiếp vàng. Bình đồng, lư hương đồng, tượng Phật hầu hết đều thuộc nghệ thuật thế kỷ XX. Sự nhóm họp các tượng trong một thể tổng hợp giữa thần và phật, phản ánh quan niệm “tam giáo” của người Việt.
Hàng năm, tại ngôi đình này đều diễn ra 2 lần Lễ hội vào ngày 13/2 và 13/8 (ngày sinh và hoá của thánh), để tưởng nhớ công lao to lớn của vị thần Long Đỗ đã giúp vua Lý Thái Tổ gây dựng nên thành Thăng Long xưa đặt nền móng cho mảnh đất Hà Nội nay. Đồng thời, Lễ hội cũng là dịp những người con thế hệ sau của phố Bát Đàn biết về nguồn gốc tổ tiên và những nét đẹp văn hóa cổ xưa cần được trân trọng, giữ gìn.
Ngày nay, những dấu tích văn hóa của Bát Đàn xưa chỉ còn vương vấn trên mái đình cổ hay một vài ngôi nhà rêu phong cũ…Nhưng đó là những dấu tích gợi lên một phần chiều sâu văn hóa, chiều dài lịch sử của mảnh đất nghìn năm văn hiến mà mỗi người con Hà Nội luôn muốn tìm về.
Và Bát Đàn – Hương phở xưa thơm mãi đến ngày nay
Bát Đàn với mái đình cổ, phố gốm sứ xưa giờ chỉ còn lại trong tâm thức mỗi người con Hà Nội, nhưng ở con phố nhỏ này vẫn còn lưu giữ được món ăn mang đầy đủ tinh hoa ẩm thực của người Hà Thành.
“Phở là một thứ quà đặc biệt của Hà Nội, không phải chỉ riêng Hà Nội mới có, nhưng chính là vì chỉ ở Hà Nội mới ngon" (Thạch Lam). Cùng với phở Thìn, phở Phú Xuân, phở Gia Truyền – Bát Đàn đã làm nên nét ẩm thực tinh tế, độc đáo của người dân đất kinh kỳ. Phở Gia Truyền Hà Nội đã tồn tại hơn nửa thế kỷ. Không gian quán chật hẹp, mọi thứ đều cũ kĩ cổ xưa, từ biển hiệu, bàn ghế cho đến cách phục vụ. Tất cả dường như không thay đổi, bụi thời gian phủ mờ trên từng góc quán, làm sờn mỗi góc bàn.
Có lẽ, người Hà Nội ngày nay luôn tìm đến phở Gia Truyền không phải chỉ vì hương vị rất khác mà ở
không gian cổ xưa đó họ muốn tìm một chút hương vị Hà Nội xưa còn vương vấn đâu đây trong góc quán nhỏ.
Nếu một lần đến với Hà Nội và muốn cảm nhận cuộc sống của Hà Nội xưa, chầm chậm, nhẹ nhàng nhưng bình yên thì bạn hãy mua một tờ báo, xếp hàng chờ đợi và ngồi trong góc quán cổ xưa. Hít hà hương vị phở đậm đà, hơi mặn và không chanh chỉ có vị thanh của dấm giữa không gian nhỏ hẹp,cũ kỹ, bạn sẽ cảm nhận được cuộc sống cách đây hơn nửa thế kỷ của người Hà Thành xưa trên con phố này. Tất cả vẫn vẹn nguyên cái không khí êm đềm, nhẹ nhàng, vẹn nguyên nét ẩm thực tinh tế mà ẩn chứa chiều sâu văn hóa lịch sử của người dân đất Thăng Long hào hoa, thanh lịch xưa.
Lê Hoa
